Cumanın
farz olan namazından önce hutbe okumaktır. Şöyle ki: Vaktin girmesinden
sonra mevcut cemaatın huzurunda bir hutbe okunması gerekir. Bunun
içindir ki, hutbe okunurken cemaat bulunmayıp da sonradan namazda
bulunacak olsalar, namazları caiz olmaz.
Cemaatin hutbeyi
işitmesi şart değildir. Sadece hazır bulunmaları yeterlidir. Hutbe
esnasında bir mükellef erkeğin, misafir olsa dahi, bulunması yeterli
görülmektedir.
Cuma hutbesinin rüknü, İmamı Azam'a göre,
Allah'ı zikirden ibarettir. Onun için hutbe niyeti ile yalnız: "Elhamdü
lillah" yahut "Sübhanallah" yahut "La ilahe illalah" denilecek olsa,
yeterli olur. İki İmama (İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed'e) göre, hutbe
denilecek derecede uzunca bir zikirden ibarettir. Bunun en az olan
derecesi, Tahiyyat mikdarı hamd ve Salavat ile müslümanlara duadır.
Hutbenin vacibleri, hatibin taharet üzere bulunması, avret sayılan yerlerin örtülü olması ve hutbeyi ayakta okumasıdır.
Hutbenin sünnetleri de, hutbeyi iki kısma ayırmak ve bunlar arasında
bir tesbih veya üç ayet okunacak kadar bir zaman oturmaktır. Bu bakımdan
buna iki hutbe denir. Bu iki hutbeden her biri hamdi, kelime-i
şehadeti, salât ve selâmı kapsamalı. Birinci hutbe, bir ayetin okunması
ile insanlara öğüt vermeyi, ikinci hutbe de müslümanlara duayı
kapsamalıdır. Ayrıca imamın sesi, ikinci hutbede olan birinci
hutbedekinden daha hafif olmalıdır. İşte bunlar hutbenin
sünnetlerindendir.
Her
iki hutbeyi uzatmamak da sünnettir. Hatta hutbeyi "Hücurat" süresi ile
"Büruc" süresine kadar olan sürelerin herhangi birinden uzunca okumak,
özellikle kış mevsiminde, mekruhtur. Cemaatı bıktırmak uygun değildir.
Cemaatın acele görülecek işleri olabilir. Onları camide fazla tutmak,
cuma namazlarına devamlarına engel olacağından yersiz bir iş olur. Hatib
olan şahıs bunları düşünmelidir. Sözlerinin sonu, önceki sözleri
unutturacak ve kıymetten düşürecek şekilde hutbesi uzun olmamalıdır.
Hutbenin kısa ve cemaata faydalı bir tarzda hazırlanması, hatibin
ehliyet ve faziletine delildir.
Bu konudaki bir hadisi şerifin anlamı şöyledir: "Namazının
uzun, hutbesinin kısa olması bir kimsenin anlayışlı bir din alimi
olduğunun alametidir. Artık namazı (cemaata ağır gelmeyecek şekilde)
uzatınız, hutbeyi de kısa okuyunuz. Gerçekten bazı sözler, sihir gibi
kalbleri etkiler" İşte böylece hutbeler, belâgat ve mana bakımından ruhları kazanacak bir halde bulunmalıdır.
Ashabı kiramdan (Câbir bin Semüre'den) rivayet edildiğine göre,
Peygamber efendimizin namazı da, hutbesi de orta bir halde idi. Çok kısa
ve çok uzun olmaktan beri idi.
*
Hatib, ezan okunup tamamlanıncaya kadar minberde oturur. Sonra ayağa
kalkar. Sonra gizlice "Euzü" çekerek aşikâra hamd ve sena'da bulunur.
Hutbesini cemaata karşı söyler. Savaşla alınmış bir beldede hatib sol
elinde tutacağı bir kılıca dayanarak hutbesini okur. Bu durum İslamın
gücünü, İslam mücahidlerinin dayandıkları kuvveti hatırlatır. Milletin
kahramanlığını arttırır. Hutbe bitince ikamet yapılır. Bunlar da
hutbenin sünnetlerindendir. Hatibin hutbe sünnetlerini gözetmemesi veya
dünyalık konuşmalarda bulunması mekruhtur.
7) Cuma namazının bir beldede veya belde hükmünde bulunan bir yerde kılınmasıdır.
Beldeden maksad, valisi, hakimi, yolları ve mahalleleri bulunan
herhangi bir şehirdir. Bu beldeye bitişik olup asker toplamak, at
bağlamak, silah atmak, cenaze namazı kılmak, ölüleri gömmek gibi
beldenin ihtiyaçlan için hazırlanmış olan yerler de, belde hükmündedir.
Bu yerlere "Fina-i belde" denilir. Onun için bir belde camilerinde cuma
namazı kılınabileceği gibi, böyle yerlerde de kılınabilir. Önceleri
şehirlerin dışında böyle namaz kılma yerleri (Musallâ) vardı. Halk cuma
ve bayram günlerinde orada toplanarak namazlarını kılarlardı. Böylece
beraberliklerini, güçlerini ve hakka olan bağlılıklarını göstermeye
çalışırlardı. Öyle ki,
İmamı Azam'a göre, bir beldede yalnız bir camide veya bir Musallâ'da cuma namazı kılınır, birkaç camide kılınmaz. Fakat
İmam Muhammed ve İmamı Azam'dan diğer bir rivayete göre cuma namazı,
bir beldede bulunan birçok camilerde kılınabilir. İmam Ebû Yusuf'dan bir
rivayete göre, şehirde ancak iki yerde cuma namazı kılınabilir. Diğer
bir rivayete göre de, aralarında bir ırmak bulunmadıkça iki yerde de
cuma namazı kılınmaz.
Cuma namazının birçok camide
kılınmasını caiz görmeyenlere göre, bir beldede kılınan birçok cuma
namazlarından hangisine daha önce tekbir alınarak başlanmışsa o namaz
sahih olur, diğerleri olmaz. İşte
böyle bir ihtilaftan kurtulabilmek içindir ki, cumanın dört rekat son
sünnetinden sonra "Zühri ahîr" adı ile dört rekat namaz daha
kılınmaktadır. Şöyle ki: "Vaktine yetişip henüz üzerimden düşmeyen son
öğle namazına" diye niyet edilir ve tam öğle namazının dört rekat farzı
veya dört rekat sünneti gibi, dört rekat namaz kılınır. Daha iyisi
sünnet namazı şeklinde kılmaktır. Çünkü cuma namazı sahih olmamışsa, bu
dört rekat ile o günün öğle namazı kılınmış olur. Bu namazın son iki
rekatına ilave edilen sure ve ayetler, farzın sıhhatine zarar vermez.
Eğer cuma namazı sahih olmuşsa, bu dört rekat kazaya kalmış bir öğle
namazı yerine geçer. Kazaya kalmış böyle bir namaz bulunmayınca da
nafile bir namaz olur.
Cuma günü kılınan "Zuhr-ı Ahir" namazı nasıl kılınır?
Bazı kitaplarda, "kaza namazı olan kimse, zuhr-ı ahiri farz
gibi kılar, kazası bulunmayan bir şahıs da nafile namaz gibi eda eder"
deniliyorsa da, kazası olsun veya olmasın, bu namazı nafile gibi eda
etmek evladır. Yani her dört rekatta Fatiha'dan sonra sure (veya ayet)
okumalıdır. Şayet Üzerinde kaza namazı varsa, okuyacağı sure namaza
zarar vermez. Kazası yoksa zuhr-ı ahir niyetiyle kılacağı namaz, nafile
yerine geçeceğinden sure okunması vacib olur. (Halebi Sağir, cuma namazı
bahsi)
Sonuç: Bu şekilde namaz
kılınması ihtiyata uygun olduğundan, alimlerin çoğu tarafından bu uygulama güzel
görülmüştür. Şafiî alimlerinden bir çokları da bunu uygun
görmektedirler. Çünkü İmam Şafiî'ye göre de, bir beldede ilk
kılınmaya başlanan cuma namazı geçerlidir, diğer cuma namazları sahih
olmaz. O halde cuma namazına daha sonra başlamış olanların öğle namazını
kılmaları gerekir. Bununla beraber bu uygulama bir içtihad meselesi
olduğundan İmam Şafiî Hazretleri, Bağdad'da birçok camide cuma
namazının kılındığını gördüğü halde buna itiraz etmemiştir.
197—
Birçok köylerde Cuma namazı kılınmasına öteden beri izin verilmiş
olduğundan beldelerde olduğu gibi köylerde de Cuma namazı kılına
gelmiştir.
198— Bir köylü, cuma günü bir şehre gidip Cuma vaktine
kadar orada durmak niyetinde bulunsa kendisine Cuma namazı farz olur.
Fakat Cuma vaktinden evvel şehirden çıkmaya niyet ederse farz olmaz.
Cuma vaktinin girmesinden sonra şehirden çıkmaya niyet ederse —muhtar
olan kavle göre— yine Cuma farz olmaz.
199— Cuma günü zeval
vaktinden sonra Cuma namazını kılmadan sefere çıkmak mekruhtur. Zeval
vaktinden evvel çıkmak ise mekruh değildir.
200— Ma'zur veya
mahpus olanların Cuma günü şehirde öğle namazını Cuma namazından evvel
veya sonra cemaatla kılmaları mekruhtur. Bunların öğle namazlarını Cuma
namazı kılındıktan sonra kılmaları müstehaptır. Çünkü o vakte kadar
özürlerinin zevali umulur.
201— Bir kimse, Cuma günü özrü
bulunmadığı halde Cuma namazını kılmadan öğle namazını kılacak olsa bu
namazı sahîh olursa da Cuma namazını terk ettiğinden dolayı günaha
girmiş olur. Fakat böyle bir kimse, bilâhare Cuma namazını kılmak için
—daha Cuma namazı kılınmadan— camiye yönelse kıldığı öğle namazı batıl,
yani nafileye münkalip olur. Cuma namazına ister yetişsin, ister
yetişmesin ve ister gitmeden sarfı nazar etsin ve ister etmesin.
Binaenaleyh Cuma namazına gidip yetişmezse o öğle namazını yeniden
kılması lâzım gelir.İmameyne göre gidip Cuma namazına başlamadıkça
kılmış olduğu öğle namazı batıl olmaz.
202— Cuma için tekbir
almak, yıkanmak, misvak kullanmak, güzel elbiseler giyinmek, güzel
kokulu şeyler sürünmek müstehaptır. Minarede ezan okununca da başka
şeyler ile uğraşılmayıp hemen camiye gidilmesi vaciptir.
203—
Cuma günü camiye erkence gitmek, Tahiyyetülmescid olmak üzere iki rek'at
namaz kılmak, Kehf suresini okumak veya dinlemek menduptur.
204—
Cuma günü camiye giden kimse başkalarına eziyet vermemek ve hutbeye
henüz başlanılmış olmamak şartile hatibe yakın yere kadar gidebilir ve
illâ bulabildiği yerde oturur. Fakat yer bulamaz, ileri saflarda da boş
yer bırakılmış olursa bizzarure bu boş yerlerden birine kadar gidebilir.
205— Hatip minbere çıkınca cemaatin konuşmayıp sükût etmesi,
selâm alıp vermemesi, nafile namaz kılınmaması icap eder. Hattâ hutbede
Resulü Ekrem, Sallâlahü aleyhi ve sellem Efendimizin mübarek isimleri
zikredilince cemaatin Salâtüselâmda bulunmaksızın yalnız dinlemekle
iktifa eylemesi efdaldir. İmam Ebû Yusuftan bir kavle göre bu halde
gizlice Salâtüselâm okunur.
206— Cumanın başlanılmış ilk
sünneti, hatibin minbere çıkması halinde uzatılmaksızın hemen
—vâciplerine riayet etmek üzere— ikmal edilmelidir.
207— Cuma namazını, hutbeyi okuyan zatın kıldırması evlâdır.
208— Cuma namazı henüz bitmeden imama uyan kimse, bu namazı ikmal eder,
velev ki İmama teşehhüdde veya secdei sehvde yetişmiş olsun, İmam
Muhammede göre ikinci rek'atın rükûundan sonra gelip imama uyan kimse,
Cuma namazını değil öğle namazını ikmal eder.
Kaynak: Ömer Nasuhi Bilmen, Büyük İslam İlmihali, Sad. Ali Fikri Yavuz, Ravza Yayınları
