Net Fikir » trigonometri » el-Battani ve Matematik Çalışmaları
el-Battani ve Matematik Çalışmaları
Etiketler :
islam dünyasında bilim çalışmaları
matematikçiler
trigonometri
Latincede
Albategnius,Albategni-Albatenius olarak ismi geçen ve tam adı "Ebu
Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani" (858, Harran
- 929) olan; El Battani; Harran'da doğmuştur. Önemli derecede
astronomi çalışmaları yapmıştır. Battani'nin astronomideki en çok bilinen
başarılarından biri Güneş Yılını 365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak
günümüzden çok seneler öncesinde çok az bir farkla ölçmüş olmasıdır. Battani'nin Zij adı verilen çalışması Johannes
Kepler, Tycho Brahe gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki oluşturmuştur.
Nicolaus Copernicus, Zij üç defa Latince'ye çevrilmesine rağmen, O'ndan
yaklaşık 700 yıl önce yaşamış Battani ne yazdıysa eserlerinde aynen
değiştirmeden tekrar etmiştir. Modern dünya, Battani'ye bilim dünyasına
katkılarından dolayı hürmetini, saygısını göstermiş ve Ebul Vefa örneğinde
olduğu gibi Ay'daki bir bölgeye Albategnius olarak ismini vermiştir. Battani,
Suriye'de Rakka ve vefat ettiği şehir olan Şam'da çalışmalar yapmıştır. Battani,
Batlamyus'un bazı yanlışlarını düzeltmiş ve yeni Güneş ve Ay tabloları
hazırlayarak Batlamyusun çalışmalarını derlemiştir. Uzun süre bilim dünyasında
otorite olarak kabul edilmiştir. Güneş'in enberi hareketlerini keşfetmiş, gök
kürenin bölümleri üzerine çalışmalar yapmış ve muhtemelen 5.yüzyılda yaşamış
olan Hint astronom Aryabhata'dan bağımsız olarak, sinüsün ve kısmi olarak da tanjantın
hesaplamadaki kullanımlarını açıklamış ve böylece modern trigonometrinin
temelini atmıştır. Battani bunlardan başka astronomide, ekinoksların devinme
hareketlerinin değerlerini ve ekliptik eğimi çok yakın bir oran bularak
hesaplamıştır. Battani, tablolarında devinim için tekdüze değerlendirmeler
kullanmıştır.
"Battânî, kendi
geliştirdiği güneş saati zâtü’l-halak duvara tespit edilmiş büyük kadran ve
daha sonraları triguetum (zâtü’ş-şubeteyn) adı verilecek âlet ile, Rakka’da,
bazı fezâ hâdiselerinin yanı sıra, Güneş ve Ay tutulmalarını rasat etmiş ve
elde ettiği bilgilerle Ay ve gezegen hareketleri hakkındaki bilgileri
düzeltmiş, yeni Ay’ın görülme şartlarını tayine yarayan bir usûl
geliştirmiştir. Yaptığı gözlemlerle tam 489 yıldızı sınıflamayı başarmıştır. Battânî,
Müslümanlar için büyük ehemmiyet arz eden kıble yönünün farklı coğrafyalarda hesaplanabilmesine
yönelik çalışmalar yapmıştır. Kıble doğrultusu belirlenecek yerin ve Mekke’nin
boylam ve enlemini tespit etmiş, bu ikisinin farkını alıp kıble doğrultusunu
bulmuştur. Hazırlanan cizlere, usturlablara ve rubu tahtalarına kıble
cetvellerini eklemiştir."
O'nun en önemli
çalışması olan bugünkü anlamıyla trigonometri cetvelleri olan Zij ya da ayarlı
astronomik tablolar, Plato Tibirnitus tarafından 1116 yılında De Motu Stellarum
olarak Latince'ye çevrilen 57 bölümden oluşan el-Zij es-Sabi adlı eseri Avrupa
astronomisinde büyük bir etki bırakmıştır. Zij,eski zamanlarda yapılan Hint
çalışmalarının özütü haline getirelerek anlaşılması güç kısımların yeniden
derlenip hazırlandığı bir eser olmakla birlikte önemli ölçüde Batlamyus teorisi üzerine bina edilerek tesis edilmiştir. Bu eserin bir yeni baskısı
1645 yılında Bologna'da ortaya çıkmıştır. Plato'nun orijinal el yazısıyla
yazdığı nüshası Vatikan'dadır. Battani tarafından yazılmış bir el yazma tezi
ise Escorial Library'de astronomik kronoloji bölümünde muhafaza edilmektedir. Battani,
gelişmiş ay ve güneş tabloları kullanarak yaptığı gözlemler boyunca, Güneş'in
dışmerkez kuvvetinin değiştiğini, modern astronomide Dünya'nın Güneş
etrafındaki bir eliptik yörünge üzerindeki hareketinin eşitliğini keşfetmiştir.
Kopernik, Kopernik Devrimi'ni başlatan De Revolitionibus Orbium Coelestium adlı
kitabında Battani'ye olan minnetini dile getirmiş ve birçok yerde O'ndan
alıntılar yapmıştır.
"Battânî bugünkü Halep’in 160 km
doğusunda Fırat nehri kıyısındaki Rakka şehrinde bir rasathane (gözlem evi)
yapmış; Güneş ve Ay’ın görünür çaplarında yıl boyunca meydana gelen
değişiklikleri ölçmede, önceki ilim adamlarının yaptığı çalışmalara katkılarda
bulunmuş; Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini, yörüngelerini daha doğru bir
şekilde belirlemeye çalışmıştır. Güneş’in Dünya’dan en uzak bulunduğu noktadaki
hareketini keşfetmiş, Dünya’nınkine göre Güneş’in yörünge eğimini ve Dünya’nın
dönüş eksenindeki değişme değerlerini bulmuştur. Kendisinden beş asır sonra
gelen Kopernik’in 23° 35ı olarak bulduğu Dünya’nın ekliptik eğimini o, 23°
olarak hesaplamış, bugün bilinen açı değerini yaklaşık yarım dakikalık bir
farkla bulmayı başarmıştır."
Battani, matematikte
trigonometride günümüzde kullanılan formüller üretmiştir. Trgionometride
tanjantın sinüs ve cosinüse bağlı olarak yazılabileceğini ilk bulan kişidir.
Tanjantın sinüs ve cosinüsün bölümü şeklinde olduğunu eserlerinde nakletmiştir.
Kosekant ve Secant fonksiyonun tanımını
ve formulünü hem sinüs-cosinüs hem de tanjanta bağlı olarak vermiştir. Ayrıca
sinx = a.cosx eşitliğini bularak trigonometrik denklemlerin çözümüne dair
çalışmlar yapmıştır. Battani, El-Mervezi'nin tanjant fikrini, tanjant ve
kotanjant hesaplamaları amacıyla denklemler geliştirmek için konu hakkındaki
matematiksel tablolarını derleyerek kullanmıştır. Bundan başka sekant ve
kosekantın fonksiyonalarını keşfetmiş ve O'nun gölgelerin tablosu olarak
adlandırdığı Zij eserinde yayınlamıştır. Kosekantlar hakkındaki ilk
matematiksel tabloyu,1'den 90'a kadar her bir dereceyi içerecek şekilde trigonometri
cetveli olarak hazırlamıştır. Bilim alanındaki bu çalışmaları nedeniyle Batılı
bilim adamları yıllarca ayı onun ismiyle anmıştır. Aydaki Albategnius
kraterinin adı O'nun adına ithafen verilmiştir. Star Trek: Voyager filminde
Excelsior-class starship USS Al-Batani [sic] NCC-42995 adlı uzay gemisi Kathryn
Janeway'in ilk uzay görevi olarak O'nun adıyla adlandırlmıştır. Orta Çağ batı
dünyasında eserleri Latince`ye çevrilen ilk Müslüman bilim adamı oldu.
Matematik
alanında Yunan kirişi yerine sinüsleri kullanan ilk ilim adamıdır.
İlk defa
kotanjant kavramını geliştirmiş ve dereceli bir tablo oluşturmuştur.
Ay’ın boylamda
ortalama hareketini tespit etmiştir
Güneş ve Ay’ın
görünür çaplarını ölçmüştür.
Güneş’te bir
yıl, Ay’da ise bir ay zarfında gözlenen değişiklikleri hesaplamıştır.
Ay’ın tutulma
derecesinin hesabı için çok sağlam bir metot geliştirmiştir.
Küre
trigonometrisinin ba–zı problemlerini ortografik projeksiyon yardımıyla
incelemiştir.
Dik üçgenleri
inceleyerek geometrideki temel kavramlardan sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant,
sekant ve kosekantın tariflerini yapan ve bunları gerçek mânâda ilk defa
kullanan kişidir.
Gerçek
astronomik cetveli (zic, yıllık) hazırlayan ilk ilim adamıdır.
Sıfırdan 90
dereceye kadar açıların trigonometrik değerlerini hesaplamıştır.
Cebir çözüm
metotlarını trigonometrik denklemlere uygulamıştır.
Yukarıda bahsi
geçen bütün matematik ve trigonometri teknikleri Batı Avrupa’da 15. yüzyıldan
17. yüzyıla kadar Kopernik, Kepler, Tycho Brahe ve Galile gibi ilim adamları
tarafından da kullanılmıştır.
Eserleri
1) Kitabe’l-Zic:
((zic,
yıllık) Bir astronomi cetvelleri
kitabı olan bu eser 57 bahisten müteşekkildir. Battânî bunu yazma sebebini,
diğer ziclerde gördüğü yanlışlık ve farklılıklardan yola çıkarak gök
cisimlerinin hareketleri konusundaki teorileri iyileştirme ve neticeleri yeni
gözlemlere dayanarak geliştirme olarak açıklar.)
2) Kitâb ü
Mârifeti’l-Metâlii’l-Bürûc fî mâ Beyne Erbaati’l-Felek: (Astronomiye dâir bu eserde, 12 burcun gök küresinin dörtte
birindeki doğuş noktalarından, Ay ve yıldızların doğuş yerlerinden ve Ay’ın
tutulmasından bahsedilir.)
3)
Risâletü’n fi Tahkik-i Akdari’l-İttisalat: (Yıdızların yan yana gelme ölçülerinin
araştırılmasıyla alâkalı olan bu eserde yıldızların ışıklarını göndermeleri,
enlemlerden ve küre trigonometrisinden faydalanılarak izâh edilmektedir.)
4)
Risâletü’n fi Ameliyyati’t-Tercimi’d-Dakika
5) Kitab u Ta’dili’l-Kevakib
6) İlmü’n-Nücûm
7) Kitabü’n fi İlmi’l-Felek
8) Kitabün an Daireti’l-Bürüc ve’l-Kubbeti’ş-
Şemsiyye
9) Muhtasarun Ii Kütübi Batlemyüsi’l-Felekiyye
10) Risâletü’n fi Mikdari’l
İttisalati’l-Felekiyye
Kaynak:
Yeni Rehber Ansiklopedisi Battani
https://tr.wikipedia.org/wiki/Battani
Takip et: @kpancar |
|
''el-Battani ve Matematik Çalışmaları'' Bu Blog yazısı;
Nisan 19, 2012 tarihinde islam dünyasında bilim çalışmaları, matematikçiler, trigonometri kategori başlıklarında eklenmiş olup Muallim tarafından yayınlanmıştır. Ayrıca 2 yorumlu bir yazıdır. Yazımızda hatalı bir içerik olduğunu düşünüyorsanız lütfen 'kpancar@yahoo.com' mail adresimize bildiriniz. Dualarınızı bekleriz.
Matematik Konularından Seçmeler
matematik
(209)
geometri
(124)
üçgen
(49)
ÖSYM Sınavları
(46)
trigonometri
(38)
çember
(30)
fonksiyon
(28)
sayılar
(26)
alan formülleri
(25)
türev
(22)
analitik geometri
(19)
denklem
(18)
dörtgenler
(17)
limit
(16)
belirli integral
(13)
katı cisimler
(11)
koordinat sistemi
(11)
fraktal geometri
(7)
materyal geliştirme
(7)
asal sayılar
(4)
elips
(3)
tümevarım
(3)
binom açılımı
(2)
hiperbol
(2)
En Çok Okunan Yazılar
-
ÖSYM'nin 15/06/2019 Tarihinde gerçekleştirdiği TYT matematik sınavı, farklı tarzda ayırt edici sorular içermekle birlikte, 2018 yılı TY...
-
Bu yazıda Esma-ül Hüsna hakkında kısaca bilgi verildikten sonra Ebced hesabı ile arasındaki ilişkiyi açıklayıp bütün 99 ismin ebced değerle...
-
x, bir gerçek (reel) sayı olmak üzere, x'ten büyük olmayan en büyük tamsayıya x'in tam değeri denir. Bunu ifade eden fonksiyona tam ...
-
Ehl-i Sünnet itikâdını, nazım (şiir) olarak anlatan ünlü ve önemli eserlerden biri; kuşkusuz Emâlî kasidesidir. "Bed'ül Emali&quo...
-
Trigonometrik değerleri bilinen iki açının toplamının veya farkının trigonometrik değerlerini hesaplamak için kullanılan formüllerdir. Bu f...
-
Koordinat düzleminde çizilen birim çember için çember üzerinde alınan rastgele bir L noktasından x ve y eksenlerini kesecek biçimde bir doğ...
-
Köşe koordinatları bilinen üçgenin alanını bulmak için, vektör bileşenlerin determinant kuralından yararlanılır. Determinantta SARRUS Kuralı...
Güzel ama uzun, biraz daha kısa ve öz olsaymış çok daha faydalı olurmuş
YanıtlaSilEmeğinize sağlık
Bir zahmet siz özetleyin artık.
Sil